Szlakiem Lubelskich Sztetli godziny emisji w telewizji, obsada, kiedy leci i gdzie obejrzeć

Opis (streszczenie): Pierwsze wzmianki o Żydach w Modliborzycach pochodzą z połowy XVII w. Przez dwa następne wieki nastąpił szybki rozwój demograficzny miejscowej społeczności żydowskiej. W 1760 r. w Modliborzycach zbudowano murowaną synagogę.

Opis (streszczenie): Na początku lat 20. Izbica była prowincjonalnym sztetlem, zamieszkanym w 90% przez ubogą ludność żydowską. Była synagoga, kirkut, mykwa i rzeźnia rytualna. W 1939 r. Żydzi stanowili 84%. W osadzie było 166 żydowskich zakładów oraz sklepy.

Opis (streszczenie): Międzyrzec Podlaski otrzymał prawa miejskie prawdopodobnie w latach 1434 - 1438, przypuszcza się, że ludność żydowska zamieszkiwała miasto od początku jego istnienia. Pod koniec XIX w. prawie wszystkie zakłady przemysłowe i rzemieślnicze należały do Żydów. Miasto było ważnym ośrodkiem gospodarczym. Na terenie miasta działały 63 zakłady przemysłowe. W okresie międzywojennym miasto zdominowane było przez ludność żydowską, która stanowiła 75% mieszkańców. W czasie II wojny światowej na terenie miasta utworzono getto. Szacuje się, że w Międzyrzeckim getcie przebywało ok. 24 000 ludności żydowskiej. Pod koniec 1942 r. rozpoczęto likwidację getta. Żydzi wywożeni byli do obozów zagłady. Śladów po getcie dziś nie ma. Wojnę przeżyli nieliczni międzyrzeccy Żydzi. Są kamieniczki/uliczki w centrum, które pamiętają swoich dawnych właścicieli. Jest kirkut dbają o niego społecznicy, wspólnie z przedstawicielami gminy żydowskiej w Warszawie. Na nim są rzadko spotykane w innych częściach Polski żeliwne macewy (w Międzyrzecu była fabryka żeliwa). W centrum miasta jest pomnik i tablice przypominające o obecności Żydów w mieście. Miasto od 2011 roku ma umowę partnerską z izraelskim Petah Tiqwa - drugi co do wielkości ośrodek przemysłowy w Izraelu.

Opis (streszczenie): O lubartowskim sztetlu oraz o tym co stało się z lubartowskimi Żydami w czasie II wojny światowej opowiada dr Ewa Sędzimierz z Muzeum Ziemi Lubartowskiej. W 1939 roku Żydzi stanowili ponad 50% ludności miasta. W rynku były tzw. klitki, czyli swojego rodzaju kramy wraz z miejscem do mieszkania. W 1941 roku utworzono w mieście getto. Wypowiedź ilustrowana zarówno wsółczesnymi jak i archiwalnymi zdjęciami Lubartowa z zasobów muzeum.

Opis (streszczenie): W 2022 roku mija 80. rocznica Akcji Reinhardt. To jedno z najbardziej przerażających wydarzeń historii XX wieku. Niemcy przeprowadzili plan masowej eksterminacji Żydów z Generalnego Gubernatorstwa. Stworzyli zbrodniczy system, który doprowadził do śmierci blisko 2 milionów ofiar. Akcja Reinhardt w sposób szczególnie bolesny dotknęła obszar dzisiejszego województwa lubelskiego. Żydzi stanowili przed wojną co najmniej połowę mieszkańców 123 miejscowości. Po II wojnie światowej miasteczka przestały być żydowskimi sztetlami.

Opis (streszczenie): Prezentacja miast i miasteczek w regionie, które przed II wojną światową zamieszkiwała ludność narodowości żydowskiej.

Opis (streszczenie): Pierwsze informacje o osadnictwie żydowskim w Uchaniach pochodzą z 1611 roku. W latach I wojny światowej wielu Żydów opuściło jednak osadę, przenosząc się do innych miast w Polsce, wyjeżdżając w głąb Rosji lub do Stanów Zjednoczonych. W 1938 r. w Uchaniach żyło 2044 mieszkańców, w tym 1161 Żydów (70%). W latach 30. XX w. pod zarządem miejscowej gminy znajdowała się synagoga, mykwa i rzeźnia koszerna. Handel skupiał się wokół rynku.

Opis (streszczenie): Żydzi w Ostrowie Lubelskim pojawili się pod koniec XVI. W II połowie XIX w. nastąpił szybki rozwój demograficzny gminy. Wedle danych z 1856 r. w Ostrowie mieszkało 851 Żydów, stanowiących 33% populacji ośrodka, pod koniec stulecia było tu już 3221 Żydów (tj. 53% ogółu). Pod koniec XIX w. znaczące wpływy posiadał także ruch chasydzki. Większość żydowskich mieszkańców utrzymywała się handlu i rzemiosła - znaczącą rolę odgrywała tu obróbka i sprzedaż skór. Na przełomie XIX i XX w. , m. in. ze względu na pogarszające się warunki ekonomiczne, miała miejsce fala emigracji ludności żydowskiej z Ostrowa do większych miast. Pod zarządem gminy znajdowała się synagoga, kirkut, mykwa.

Opis (streszczenie): Ldność żydowska pojawiła się w Chodlu prawdopodobnie w połowie XVIII wieku, na szerszą skalę - dopiero w połowie XIX wieku. Pierwszym Zydem był arendarz. Od 1843 r. w mieście działała cegielnia, założona przez Izraela Cukiermana. Większość z nich utrzymywała się z handlu i operacji finansowych. Działało też kilku żydowskich rzemieślników zajmujących się krawiectwem, szewstwem, garbarstwem, tkactwem i piekarstwem. W 1910 r. Żydzi stanowili już ponad 40% mieszkańców Chodla. Większość utrzymywała się z handlu zbożem, a także z kramarstwa i rzemiosła. Na 23 istniejące w Chodlu sklepy - 20 należało do Żydów. W czasie I wojny światowej zniszczeniu uległa większość domów i sklepów żydowskich, a także synagoga. Na początku lat 20. XX w. Żydzi stanowili niemal połowę mieszkańców Chodla. W Chodlu znajdowała się wówczas synagoga, dwa domy modlitwy, mykwa, rytualna ubojnia drobiu oraz kirkut. W okresie międzywojennym w miasteczku działały dwie garbarnie należące do Żydów (Hersza Hochsztejna i Samuela Knoplocha), 5 koszernych jatek oraz przedsiębiorstwo przewozowe "F. Cyrkler i S - ka".

Opis (streszczenie): Żydzi pojawili się w Opolu już w XVI wieku. W 1664 r. ówczesny właściciel Jerzy Słupecki wydał przywileje mające zachęcić Żydów do osiedlania się w mieście. Dzięki sprzyjającym warunkom, w ciągu XVII - XIX wieku, miejscowa społeczność rozwijała się pod względem demograficznym i ekonomicznym. Na przełomie XIX i XX w. Żydzi stanowili ponad połowę mieszkańców Opola. W 1931 r. mieszkało tu już niemal 4, 3 tys. Żydów. Większość rodzin utrzymywała się z rzemiosła i drobnego handlu - w mieście działało 420 żydowskich zakładów rzemieślniczych (szewskich, krawieckich, kapeluszniczych i stolarskich) oraz 270 sklepów, z których większość mieściła się wokół rynku, a także 5 żydowskich garbarni, dwie olejarnie i 3 kaszarnie. Była synagoga, dom modlitwy, mykwa, dom schronienia dla starców, rzeźnia rytualna i kirkut, a także szkoła Talmud - Tora.

Opis (streszczenie): Choć według niektórych źródeł pierwsi Żydzi osiedlili się na terenie obecnej gminy Terespol już w 1535 r. , większa fala osadników żydowskich przybyła tu jednak dopiero w pierwszej połowie XVIII wieku. Ówczesny właściciel dóbr - Jerzy Fleming, pragnąc przyspieszyć rozwój ekonomiczny miasta, zachęcały osoby wyznania mojżeszowego do osiedlania się w mieście, nadając im liczne przywileje handlowe. W ciągu XIX w. miał miejsce szybki wzrost liczby żydowskich mieszkańców Terespola. Pod koniec stulecia stanowili już około 70% populacji ośrodka, a na początku XX w. - już 85%.

Opis (streszczenie): W zachowanych dokumentach, obecność Żydów w Goraju wzmiankowana jest od 1626 roku. Społeczność szybko rozwijała się już w połowie lat 70. XVII w. Żydzi stanowili około 40% mieszkańców ośrodka - pot. W XIX w. Żydzi gorajscy zajmowali się handlem drewnem, działały tu także małe żydowskie zakłady garncarskie i niewielkie fabryczki włókiennicze. Potem liczba ludności spadała. Po wybuchu wojny i najeździe Niemiec na Polskę we wrześniu 1939 r. w Goraju osiedliła się znaczna grupa żydowskich uchodźców z Frampola i Biłgoraja, ale większość z nich wkrótce opuściła miasto, ze względu na panującą epidemię tyfusu. W 1940 r. Niemcy utworzyli w Goraju getto, w którym zgromadzili wszystkich Żydów z miasta i okolicy. 30 września 1942 r. rozstrzelali 39 gorajskich Żydów. Ich ciała zakopano na polu. W październiku 1942 r. Niemcy rozstrzelali kilkanaście kolejnych osób z getta i spalili domy zamieszkiwane przez Żydów. Potem były kolejne egzekucje ciała spoczęły na kirkucie. Pozostałych przy życiu Żydów przesiedlono w październiku do Frampola, a stamtąd do obozu zagłady w Bełżcu.

Opis (streszczenie): W 27 - tysięcznym obecnie Biłgoraju Żydzi osiedlali się od średniowiecza, pojawili się w drugiej połowie XIV wieku. W młodości mieszkał tu Isaac Bashevis Singer, laureat literackiej Nagrody Nobla, wnuk rabina z Biłgoraja. Na początku XX w. Żydzi wyspecjalizowali się w sitarstwie. Rynek, ul. Lubelska oraz Frampolska były zamieszkane w 90% przez Żydów. Była grupa bogatych Żydów, właścicieli firm, zakładów pracy, drukarni, sklepów, ale zdecydowaną większość ludności żydowskiej stanowiła biedota. Wśród nich byli rzemieślnicy, powroźnicy, tragarze, nosiwodowie, szewcy, krawcy oraz drobni sklepikarze. Przed wojną na ponad 8 tysięcy mieszkańców - 60% stanowili Żydzi.

Opis (streszczenie): Miasto Frampol zostało założone prawdopodobnie w 1717 lub w 1736 roku, jako prywatne miasto handlowo - rzemieślnicze i rolnicze, rozwijające się na przecięciu szlaków kupieckich. Tworzyli je ludność polska (katolicka) i ukraińska (prawosławna) oraz żydowska. Dzięki przedsiębiorcom żydowskim rozwijało się włókiennictwo i tkactwo (stąd tradycja uprawy lnu), działały też zakłady zajmujące się obróbką skór. W mieście pracowało kilkunastu żydowskich krawców i szewców, a żydowscy kupcy byli w posiadaniu kilkunastu sklepików i kramów. Na początku XX wieku stanowiła 55 % ogółu mieszkańców. W mieście była murowana synagoga, cztery domy modlitwy, a także mykwa i jatki. Jak wyglądał Frampol z okresu 20 - lecia międzywojennego został opisany przez Isaaca Bashevisa Singera w opowiadaniach: Opowieść o trzech życzeniach, Pan z Krakowa i Niewidzialni. Pochówki dokonywane na cmentarzu datowane są od co najmniej od 1736 roku. Kirkut przetrwał wojnę i okupację. Został zniszczony już po II wojnie światowej przez okoliczną ludność, dla której kamienne macewy i fragmenty ogrodzenia stanowiły cenny materiał budowlany. Współcześnie na kirkucie zachowało się około 160 macew.

Opis (streszczenie): Tarnogród, lokowany w 1567 r. jako miasto królewskie, w 1569 r. otrzymał od króla Zygmunta Augusta przywilej de non tolerandis Judaeis, zakazujący Żydom osiedlania się oraz budowania i kupowania domów w obrębie murów miejskich. Przywilej ten został oficjalnie zniesiony już w 1580 r. , przez króla Stefana Batorego, który jednocześnie nadał miejscowym Żydom dodatkowe przywileje, a ówczesny właściciel Jan Zamoyski, zezwolił na osiedlanie się w mieście wyznawcom Judaizmu. Dzięki wsparciu rodu Zamoyskich, gmina żydowska w Tarnogrodzie rozwijała się dobrze. Żydzi tarnogrodzcy prowadzili zakrojoną na szeroką skalę działalność handlową. Liczba ludności żydowskiej w Tarnogrodzie zwiększała się systematycznie. W dwudziestoleciu międzywojennym stanowiła już blisko 50% populacji. W latach 20. i 30. XX w. pod nadzorem gminy znajdowały się dwie synagogi, 2 domy modlitwy, dom rabina, przytułek i dom pogrzebowy. Część najbogatszych kupców czerpała zyski z handlu produktami drzewnymi i spożywczymi na skalę ponadlokalną. Żydowscy przedsiębiorcy byli też właścicielami młynów, tartaków, a także fabryki parkietów i wytwórni gontów. Część spośród tych przedsiębiorstw upadła jednak w latach 30. XX w. , ze względu na kryzys gospodarczy.

Opis (streszczenie): Pierwsze wzmianki o Żydach w Łaszczowie pojawiły się w XVII wieku. W 1820 r. liczba mieszkańców wynosiła 411, z czego 347 (84%) stanowili Żydzi. Żyli oni z handlu (głównie zbożem) i rzemiosła. Ich domy znajdowały się w okolicach Rynku. W XIX w. we wsi powstała żydowska drukarnia. Na początku XX wieku funkcjonowała synagoga i trzy domy modlitwy. Synagoga znajdowała się przy ulicy Rycerskiej. W 1770 r. gmina zakupiła dwa budynki zniszczonego w czasie potopu szwedzkiego zamku od hrabiego Szeptyckiego, właściciela miasta. W jednym z budynków urządzono synagogę (ruiny są do dziś), a w drugim siedzibę kahału i szkołę żydowską.

Opis (streszczenie): Żydzi w Kocku pojawili się za sprawą właściciela miasta w XVI w. , w okresie, kiedy miasto stało się własnością Firlejów. W 1809 r. w bitwie z Austriakami pod Kockiem poległ Berek Joselewicz dowódca dwóch szwadronów ułanów armii księcia Józefa Poniatowskiego. W 1829 r. w Kocku osiedlił się cadyk Menachem Mendel Morgenstern, zwany Kocker Rebe, uczeń cadyka z Przysuchy, który założył w mieście ośrodek chasydzki. Dzięki niemu Kock odwiedzany był przez Żydów z całej Polski, a nawet z zagranicy. Josef Morgenstern, prawnuk Menachema Mendla, był rabinem kockim w latach 19241939. Na cmentarzu żydowskim w Kocku znajduje się grób Mendla Morgensterna, który powstał w miejscu dawnego ohelu.

Opis (streszczenie): Najstarsze źródła dokumentujące historię Żydów z Hrubieszowa pochodzą z 1440 r. Wiadomo, że ok. poł. XV w. Żydzi pochodzący z Hrubieszowa otrzymali wiele przywilejówzwiązanych z m.in. z zarządzaniem komorą celną w mieście oraz z handlem winem. Król Stefan Batory nadał hrubieszowskim Żydom wiele przywilejów, zrównując ich w prawach i obowiązkach z chrześcijańskimi obywatelami miasta. Pod koniec XIX w. i na początku XX w. Żydzi, stanowiący niemal 60% mieszkańców, byli właścicielami kilku szkół, hoteli, 2 szpitali, większości domów mieszkalnych i kramów przy rynku, a także miodosytni, browarów, młynówi olejarni. Działały fabryka tytoniu, fabryka maszyn i narzędzi rolniczych. Znaczący był także udział Żydów w rzemiośle i oczywiście handlu (do dziś są tzw. Sutki - kramy). Były zakłady zegarmistrzowskie, złotnicze, zakład poligraficzny, introligatornie. Była murowana synagoga, domy modlitwy, cmentarz, szpital, przytułek dla starców, dom sierot, bezprocentowa kasa pożyczkowa, sklep kahalny, łaźnia, stowarzyszenia dobroczynne.

Opis (streszczenie): Józefów uzyskał prawa miejskie w 1725 r. i wtedy osiedlali się tu Żydzi. Zajmowali się rzemiosłem, kupiectwem i wyszynkiem. Mieli drukarnię i wybudowali synagogę. 13 lipca 1942 r. rozstrzelano w pobliskim lesie ponad 1500 Żydów.

Opis (streszczenie): Pierwsi osadnicy żydowscy pojawili się w mieście w XV albo w pierwszej połowie XVI wieku. Dzielnica żydowska w Parczewie, wraz z bżnicą, domem modlitwy i cmentarzem była usytuowana poza murami miejskimi. Począwszy od połowy XIX stulecia aż do lat 30. XX w. Żydzi stanowili ponad połowę mieszkańców. Ulokował się tu dwór cadyka był nim Abraham Bornstein, zięć słynnego Menachema Mendla Morgensterna z Kocka. Na początku lat 20. XX w. , w mieście działała bożnica, 27 domów modlitwy, mykwa, dom dla biednych oraz kirkut. Tuż przed wybuchem II wojny światowej, w Parczewie żyło ok. 5000 Żydów, stanowiąc blisko połowę mieszkańców miasta.

Opis (streszczenie): Według źródeł pisanych, pierwsi Żydzi pojawili się w Łęcznej w 1501 roku. Szybki rozwój gminy, będącej jedną z największych i najbardziej wpływowych w regionie, miał miejsce w ciągu XVII stulecia słynne łęczyńskie jarmarki. Wzniesiono wówczas okazałą, murowaną bożnicę. W XIX wieku Żydzi stanowili ok. 55% mieszkańców miasta I tak było do II wojny światowej. Zajmowali się przede wszystkim handlem, rzemiosłem i prowadzeniem działalności finansowej. Łęczna stała się ważnym ośrodkiem chasydyzmu. Obecność cadyka Szlomo Jehudy Lejba zwanego Łęczynerem przyciągała tu ogromne rzesze pielgrzymujących.

Opis (streszczenie): Żydzi w Szczebrzeszynie zaczęli osiedlać się w XV, a być może wcześniej. Pod koniec XVI w. szczebrzeszyńscy Żydzi wznieśli wspaniałą synagogę w stylu renesansowym. W XVI i na początku XVII w. Szczebrzeszyn znany był z mieszkających tu uczonych rabinów. Na początku XVII w. działała w Szczebrzeszynie jesziwa. W XIX wieku liczba ludności żydowskiego pochodzenia wzrosła do ponad 47%. W latach 19141918 funkcjonowała jedna synagoga i 3 domy modlitwy, w 1918 r. istniały dwa chedery. Wiele dzieci żydowskich uczęszczało też do państwowych szkół podstawowych. Biedota zamieszkiwała teren miasta zwany Zatyłami (okolice dzisiejszego przystanku autobusowego). Przy głównej ulicy Zamojskiej mieszkała inteli - gencja żydowska, lekarze, dobrze sytuowani Żydzi.

Opis (streszczenie): Żydzi uzyskali prawo mieszkania w Zamościu już sześć lat po założeniu miasta, tj. w 1588 r. Jan Zamoyski, pragnąc czerpać zyski z handlu towarami luksusowymi, sprowadził wówczas do miasta Żydów sefardyjskich.

Opis (streszczenie): Żydzi zaczęli osiedlać się w Bełżycach prawdopodobnie już pod koniec XV wieku. Bełżyce leżały na szlaku na szlaku królewskim wiodącym z Krakowa przez Sandomierz i Lublin do Wilna. O roli Bełżyc świadczyć może m. in. , fakt że czterokrotnie zbierał się tu Sejm Czterech Ziem, będący głównym organem autonomii Żydów w ówczesnej Rzeczpospolitej. W początku XIX w. Bełżyce stały się znaczącym ogniskiem chasydyzmu. W okresie międzywojennym Bełżyce były typowym miasteczkiem, współtworzonym przez społeczność chrześcijan, zajmujących się przeważnie rolnic - twem i drobnym rękodzielnictwem oraz społeczność żydowską, utrzymującą się z drobnego handlu (materiały tekstylne, nafta, artykuły żelazne), rzemiosła, a także z udzielania prywatnych kredytów mieszkańcom miasta i gminy. Żydowscy krawcy, szewcy i szklarze mieli opinię dobrych fachowców. Tuż przed wybuchem II wojny światowej, w mieście mieszkało ponad 2 tys. osób wyznania mo - jżeszowego.

Opis (streszczenie): Pierwsze wzmianki o Żydach w Piaskach (zwanych również Piaskami Luterskimi) pochodzą z 1578 roku > Największy okres rozwoju społeczności przypada na XIX wiek. Pod koniec wieku stanowili 72% mieszkańców. Tuż przed II wojną światową w Piaskach mieszkało ponad 4 tys. Żydów, stanowiąc ponad 80% mieszkańców. Żydzi mieszkali w obrębie starego rynku (dziś stoją tam budynki Spółdzielni Mieszkaniowej) oraz po obydwu stronach ul. Lubelskiej. Piaski słynęły w okolicy z jarmarków, które odbywały się co środę. Odbywały się one na placu przed synagogą. W okresie międzywojennym w Piaskach oprócz komunikacji podmiejskiej na trasie Lublin Piaski, funkcjonowała również komunikacja żydowska (konne budy). Przed 1939 r. Żydzi posiadali w Piaskach swoje młyny, olejarnie, wytwórnie octu, mleczarnie, garbarnie, mydlarnie, kilkanaście warsztatów rzemieślniczych oraz wiele sklepów.

Opis (streszczenie): Pierwsi Żydzi pojawili się na terenie osady Irena (Dęblin - Irena) w połowie XIX wieku. Osiedlali się wokół rynku. Znaczna część przeniosła się tu w latach 60. XIX w. z pobliskiej miejscowości Bobrowniki (dziś jest tu cmentarz). Wielu dęblińskich Żydów utrzymywało się z zaopatrywania oddziałów stacjonujących w tutejszym garnizonie. Obecność tak pewnego odbiorcy jak wojsko przyciągała nowych mieszkańców. Do Dęblina przenosili się też liczni chasydzi, aby być blisko swojego cadyka. Żydzi dęblińscy trudnili się przede wszystkim handlem oraz rzemiosłem. W 1884 r. osada liczyła 2236 mieszkańców, w tym 2031 Żydów (90%). W 1897 r. było natomiast 3405 mieszkańców, w tym 2271 Żydów (66%). Przed 1939 rokiem Żydzi stanowili połowę mieszkańców osady ze względu na napływ polskich oficerów i ich rodzin do twierdzy oraz powstałego w latach XX - tych lotnisko.

Opis (streszczenie): Do 1805 roku Stoczek był miastem prywatnym pozostającym w rękach biskupów poznańskich, którzy korzystali z przywileju De non tolerandis Judaeis. Po przekształceniu Stoczka w miasto państwowe, zakaz ten przestał obowiązywać. W ciągu XIX wieku miejscowa społeczność żydowska rozwijała się pod względem demograficznym i ekonomicznym. Stanowili od 40 do ok. 50% mieszkańców Stoczka. Tuż przed wojną było ich 2.470 czyli 60%. W okresie międzywojennym Żydzi pełnili znaczącą rolę w życiu ekonomicznym miasta. Działał tu żydowski bank, młyn, tartak, elektrownia, olejarnia i kaszarnia. Na ponadlokalną skalę rozwijał się handel końmi i bydłem prowadzony funkcjonowały liczne żydowskie warsztaty.